یادی از پدر صنعت نساجی ایران

فرزند عبدالرحیم تفضلی، تاجرزاده بود و پس از تولد در کاشان، از وقتی دست چپ و راستش را شناخته بود، وارد حرفه پدری شده و تا آستانه ۴۰ سالگی و پیش از اینکه به فکر کارآفرینی بیفتد، در زمینه فرش و صنایع وابسته به آن به فعالیت مشغول بود. دلیلش را دقیقا نمی دانیم اما شاید پختگی ۴۰ سالگی سبب شد یکباره به فکر خطر کردن و راه انداختن کارگاه و کارخانه بیفتد. سرِپا کردن کارگاه نساجی نه چندان بزرگ با چند کارگر شاید به نظرتان کار چشمگیری نباشد، اما یادتان باشد داریم در باره سال ۱۳۱۳ صحبت می کنیم، آن هم در شهر کاشان و زمانی که هنوز برای حرف زدن از صنایع مدرن زود به نظر می رسید.

«حسن تفضلی» اما دلش به پیشینه این صنعت در کاشان و به آثاری که از پارچه های بافته شده قدیمی در تپه های باستانی «سیلک» یافت شده بود گرم بود.

همتش را داشت که دوباره و با کمک مردم همین سرزمین، خاطره پارچه های ۳۰۰۰ ساله کاشان را زنده کند. کار اما ساده نبود و تقریبا دو سال طول کشید تا ۲۲۵ هزار تومان سرمایه اولیه جور شود، دستگاه و تجهیزات خریداری شده برسد و کارگاه کوچک به نخستین کارخانه نساجی مدرن تبدیل شود و با ۱۰۰ کارگر شروع به کار کند. او در خاطراتش درباره آن روزها گفته است: «ما تجار مسلمان قادر نبودیم حتی ۲۲۰ هزار تومان سرمایه اولیه را فراهم کنیم… به همین خاطر از تجار ارمنی کمک گرفتیم».

۹۵ درصدِ صنعت

برای اینکه بدانید نگاه کارآفرین ۸۰ سال پیش به مقوله تولید داخلی و ارزش کار چگونه بوده، می توانید سری بزنید به «زندگی و کارنامه حسن تفضلی» از مجموعه کتاب های کارآفرینان صنعت درعصر پهلوی. در این کتاب آمده که شعار معروف او در دوران کارخانه داری اش این بوده که: «۹۵ درصد صنعت، کار است و ۵ درصد سرمایه… کار از هر سرمایه ای ارزشمندتر و ارزش های انسانی به کار بسته است…». پس بی دلیل نیست که به پشت گرمی نیروی کار بومی، حاضر می شود آن ۵ درصد باقی مانده صنعت را از دیگران قرض بگیرد و هر طور هست آن را به چرخه تولید داخلی وارد کند.

نکته دیگری که خیلی از اطرافیان و فرزندش درباره نحوه کار او گفته اند این است که پس از رسیدن کارخانه به مرحله سودآوری، دستِ کم هر ۵ یا ۶ سال یکبار نسبت به نوسازی تجهیزات کارخانه و بهره گیری از دستاوردهای جدید تکنولوژی اقدام می کرد تا صنعت و تولید داخلی چیزی از رقیبانش کم نداشته باشد.

همین حالا اگر به سایت «شرکت ریسندگی و بافندگی و نساجی کاشان» سر بزنید، در قسمت تاریخچه آن می خوانید که: «اولین واحد تولید این شرکت در اردیبهشت ماه ۱۳۱۵ مشتمل بر ۱۶ دستگاه رینگ ۴۰۰ دوکی جمعا به ظرفیت ۶۴۰۰ دوک ریسندگی به بهره برداری رسیده و متعاقب آن با گسترش دیزل خانه در سال ۱۳۲۷ براساس پیمان منعقده با وزارت کشور سال ها مامور به تامین برق عمومی، خانگی و صنعتی کاشان گردید…».

مثل خودتان کارگر است

اربابی که «ارباب» نبود

البته او نخستین کارخانه نساجی در ایران را راه نینداخته بود. ۱۰ سال پیش از او «فضل الله خان دهش» در اصفهان کارخانه کوچکی راه انداخته بود، اما انگار نتوانسته بود کاری کند که به پدر نساجی ایران معروف شود. در حالی که کارخانه «تفضلی» ۱۲ سال بعد و در سال ۱۳۲۷ با گسترش و نوسازی کارخانه، سرمایه اش از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار ریال رسیده بود به ۴۸ میلیون ریال.

در سال های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۸ با افزایش سرمایه، کارخانه دیگری با مشارکت خاندان «لاجوردی» با ۱۴ هزار دوک نخریسی و ۵۰۸ ماشین بافندگی، رنگرزی، چاپ و تکمیل، تاسیس شده بود که روزانه ۷۰ هزار متر پارچه پشمی، ابریشمی، پوپلین، ساتن و کرپ دوشین تولید می کرد. سال ۱۳۵۰، کارخانه بیش از ۳۰۰۰ کارگر داشت و با ظرفیت کامل مشغول به تولید بود. محصولات کارخانه مورد پسند بازار بود و هرقدر تولید می شد به فروش می رسید، به طوری که فروش شرکت از ۴۹ هزار تومان در سال ۱۳۴۹ به ۵۰۰ میلیون تومان در سال ۱۳۵۷ رسید.

حالا «حسن تفضلی» پدر صنعت نساجی و در واقع همه کاره آن به حساب می آمد اما با این وجود زندگی اش اصلا شباهتی به یک سرمایه دار بزرگ و متمول نداشت. حاضر بود برای خرید فلان دستگاه مدرن برای بیمارستان شهر چک بکشد، برای امور خیریه ریز و درشت خرج کند، در تاسیس دانشگاه و مدرسه و بیمارستان مشارکت کند و… اما برای خانه بزرگ تر، ماشین شیک تر و ظواهر زندگی اش محال بود، خاصه خرجی کند.

او تا پایان عمر در خانه پدری زندگی کرد، خودروی معمولی سوار شد، لباس ساده پوشید و ساده زندگی کرد. نه خودش و نه زندگی اش هیج شباهتی به ارباب های آن روزگار نداشت اما نه تنها نزدیک به ۵۰۰۰ کارگر کارخانه، بلکه بیشتر مردم شهر دوست داشتند او را «ارباب» صدا بزنند.

تولید ملی

با وجود واردات انواع پارچه های ژاپنی، فرانسوی و… تعصب و غیرت عجیبی برای تولید وطنی داشت. سفرهایش به کشورهای مختلف برای دیدن آخرین و جدیدترین دستگاه های نساجی و خرید آن ها و به کارگیری مهندسان و متخصصان خارجی در کنار متخصصان وطنی نیز در همین راستا بود. زمانی که مخمل فرانسه وارد ایران شد، تفضلی به فکر تهیه این پارچه در ایران افتاد.

مدیر کارخانه سازنده ماشین مخمل به او گفت: فقط چند کارخانه در اروپا قادر به تولید این محصول باکیفیت هستند و تولید آن آسان نیست. تفضلی اما معتقد بود که این صنعت متعلق به کاشان است و از کاشان به چین و سایر نقاط جهان رفته است؛ چگونه ما نمی توانیم این محصول را تولید کنیم؟ با اصرار او، قرارداد خرید ۵۰ دستگاه ماشین جدید به امضا رسید.

آنان دو مهندس تولیدکننده مخمل را با دو برابر حقوق دریافتی در آلمان به کاشان آوردند تا به تولید مخمل بپردازند. دخترش «سیما تفضلی» در خاطره ای می گوید: «در آن روزگار که سرمایه داران، سرمایه خود را از ایران خارج می کردند، پدرم طرحی برای توسعه کارخانه داشت و چون انتقال ارز ممنوع بود، برای اجازه آن نزد آیت الله بهشتی رفتند.

آقای بهشتی سوال کرده بودند که قدرت کارخانه چقدر است و پدرم توضیحات کافی داده بودند و آیت الله بهشتی وقتی از میزان سهم پدرم در کارخانه مطلع شده بودند، بسیار تعجب کردند و به ایشان گفتند که شما بنیان گذار این شرکت هستید و از ابتدا مدیر آن بوده اید و هنوز سهم شما این قدر اندک است.

هر کس جای شما بود، تمام سهام را به نام خود کرده بود. ولی شما برعکس آن شرکت را به سهامی عام تبدیل نموده اید. شما هر گونه طرحی که داشته باشید من با آن موافقم».

پایان این گزارش کمی تا قسمتی تلخ است. مثل پایان زندگی «حسن تفضلی» و حتی به تلخی سرانجام صنعتی که او آن را پایه گذاری کرده بود. حساسیت ها و تندروی های سال های نخست انقلاب، سبب شد «تفضلی» و کارخانه هایش در لیست سیاه تندروها قرار بگیرند.

پدر صنعت نساجی را حالا فئودال و همکار و همدست رژیم پهلوی لقب می دادند. عده ای برایش پرونده ساختند که ارز را از کشور خارج کرده است. ممنوع الخروج و حتی زندانی اش کردند! خیلی ها هم شاید برای مصادره کارخانه دندان تیز کرده بودند.

بیماری هم پیرمرد را زیر فشار گرفته بود و به زحمت توانست با رفتن به این دادگاه و آن دادگاه، کارخانه را نگه دارد. بانک مرکزی خیلی دیر و در شهریور سال ۱۳۶۶ اعلام کرد «حسن تفضلی» و کارخانه اش هیچ گاه در خارج کردن ارز از مملکت نقشی نداشته اند و همه مکاتبات و روابط مالی او با بانک ها در راستای تولید داخلی و خدمت به صنعت کشورش بوده است.

دو ماه بعد، پدر صنعت نساجی کشور در سن ۹۲ سالگی درگذشت. نساجی کاشان با مدیریت های جدید هیچ گاه به دوران اوج بازنگشت.

منبع: قدس آنلاین